Ecologisch sanitair beheer en EAUTARCIE

Ecosanitair beheer = « ECOSAN »?

Ecologisch sanitair beheer wordt tegenwoordig vaak aangeduid met de populaire en uit het Engels overgenomen term ECOSAN (ECOlogical SANitation). Dit laatste begrip geeft weliswaar uiting aan een terechte bezorgdheid omtrent ons sanitair gedrag, maar is niettemin een vlag die vele ladingen dekt, zonder echte leidraad. Daarom stellen wij voor, de algemene en pover omlijnde term ECOSAN duidelijk te onderscheiden van het ecologisch sanitair beheer zoals aanbevolen door EAUTARCIE, dat we verder « EAUTARCIE’s (versie van) ECOSAN » (SAINECO in het Frans) zullen noemen, en dat duidelijk omschreven principes voor duurzaam waterbeheer toepast.

In de meeste gevallen stellen aanhangers van het klassieke ECOSAN keuzes en technieken voor waarvan de ecologische relevantie in vraag gesteld kan worden.

Waterbesparing

Bijna alle maatregelen die officiële instanties en ook milieubewegingen voorstellen, draaien rond het begrip « waterbesparing ». De gewone man wordt met de vinger gewezen omdat zijn waterverbruik te groot zou zijn, terwijl de huishoudens op wereldschaal maar voor iets meer dan 10% van het waterverbruik verantwoordelijk zijn. In feite heeft die waterbesparing alleen zin binnen een systeem waarin iedereen volledig van een openbaar leidingwaternet afhankelijk is. Van zodra de principes van EAUTARCIE’s ECOSAN worden toegepast, krijgt men een heel andere situatie. De toepassing van het zesde principe kan de meeste problemen verbonden aan watergebrek oplossen, of toch tenminste op het niveau van de huishoudens.

Leefmilieuvervuiling tegengaan door gebruik van milieuvriendelijke producten

Het gebruik van milieuvriendelijkere huishoudproducten heeft eigenlijk alleen zin wanneer men afvalwater afvoert via riolering en/of klassieke zuiveringssystemen gebruikt. Van zodra men de twee eerste principes van EAUTARCIE’s ECOSAN toepast, beoordeelt men de milieu-impact op een heel andere manier. Alle studies die tot op heden over de schadelijkheid van gebruikte huishoudproducten zijn verschenen, werden uitgevoerd in de veronderstelling dat afvalwater via riolering afgevoerd wordt om te worden gezuiverd. Uiteindelijk komt gezuiverd afvalwater in veruit de meeste gevallen in natuurlijke oppervlaktewateren terecht. Het spreekt voor zich dat restanten van huishoudproducten die aan de zuivering konden ontsnappen, problemen veroorzaken zowel voor het waterleven als voor de kwaliteit van het leidingwater.

Op grond van het vijfde principe van EAUTARCIE’s versie van ECOSAN, mag gezuiverd afvalwater slechts in heel uitzonderlijke gevallen in waterlopen geloosd worden. De milieu-impact van huishoudproducten in afvalwater verandert van zodra er selectieve behandeling van de verschillende soorten afvalwater wordt toegepast, en dus moet ook de beoordeling van die impact daaraan worden aangepast.

Een voorbeeld ter verduidelijking: als men grijs water op correcte wijze selectief verzamelt en in de bodem laat insijpelen, dan vervalt het verschil tussen zogenaamde « ecologische » producten en andere. Dan hoeft men bepaalde producten enkel nog te mijden omwille van hun milieu-impact bij de productie ervan, en niet langer omdat men als huishouden minder wenst te vervuilen. Zolang men op producten die bij de productie schade veroorzaken geen extra milieutaks heft, hangt de bescherming van het leefmilieu enkel af van de ingesteldheid van de gebruiker. Deze laatste heeft vandaag de keuze tussen goedkope producten op vervuilende productiebasis, en dure producten die op alle gebied het leefmilieu meer respecteren. Zoals zo vaak vormt een goede wetgeving de basis voor een mentaliteitswijziging bij de burger. Jammer genoeg moedigen wetgevingen nergens ter wereld verantwoordelijk gedrag van consumenten/producenten echt aan.

Het gebruik van regenwater voor de tuin, voor de schoonmaak en voor het spoeltoilet

De positieve invloed op het milieu van deze klassiek aanbevolen toepassingen voor regenwater (spoeltoilet, besproeiing, enz.) is bijzonder gering en eigenlijk een vorm van verspilling, zeker als rekening gehouden wordt met de analyses en met de ervaringen van honderdduizenden huishoudens die regenwater veel ruimer toepassen. In het PLUVALOR-systeem wordt regenwater, in overeenstemming met het derde en zesde principe van EAUTARCIE’s ECOSAN, in de eerste plaats gebruikt voor de productie van drinkwater, water voor voedingsdoeleinden en voor persoonlijke hygiëne. Het hoofddoel is niet het besparen op leidingwater, maar het vrijwaren van de gezondheid van het gezin door het verbruik en gebruik van chemisch onbehandeld water. De aanhangers van het klassieke ECOSAN willen hier niet over horen, en schermen hiervoor met het argument van bacteriële besmetting.

Het gebruik van douche- en badwater in spoeltoiletten

Het gebruik van douche- en badwater in spoeltoiletten stelt een aantal moeilijk op te lossen technische problemen. Rekening houdend met die moeilijkheden, en met het bestaan van veel interessantere alternatieve oplossingen, kan men zich afvragen of het sop de kool wel waard is.

Waterzuivering met behulp van planten

Zuivering van grijs water en gemengd zwart water met planten is in hetzelfde bedje ziek als de klassieke zuivering, namelijk: zuiveren om het milieu te beschermen. Het is gemakkelijk aan te tonen dat, hoe meer men zwart water zuivert, hoe meer men vervuilt en hoe meer men het milieu schade berokkent. Men kan stellen dat, op grond van het tweede principe van EAUTARCIE’s ECOSAN, hoe meer men zwart water zuivert, hoe meer men het milieu vervuilt en schade toebrengt. Van zodra men grijs water van zwart water scheidt en behandelt volgens de principes van EAUTARCIE’s ECOSAN, heeft de selectieve zuivering van grijs water met behulp van planten enkel nog bestaansrecht in bijzondere gevallen. Het is gemakkelijk aantoonbaar dat zuivering door planten meer kwaad dan goed doet voor het milieu.

Het gebruik van waterloze toiletten

De diverse waterloze toiletten die ECOSAN voorstelt, hebben een zeer uiteenlopende impact op het leefmilieu. Sommige vervuilen zelfs meer dan het spoeltoilet. Zo kan men aantonen dat droogtoiletten met aparte urineafvoer een slechtere milieuscore hebben dan spoeltoiletten waarvan het effluent volgens het tweede principe van EAUTARCIE’s ECOSAN behandeld wordt. Milieuverenigingen die de principes van ECOSAN aanhangen, maken geen onderscheid in het soort droogtoilet dat geplaatst wordt, en houden dus ook geen rekening met de variabele milieu-impact. Het enige wat voor hen telt is de waterbesparing die met droogtoiletten gerealiseerd wordt, terwijl dat eigenlijk een minder belangrijk criterium is. Indien men de echte milieu-impact van droogtoiletten met gescheiden urineafvoer wil begrijpen, moet men inzicht verwerven in het derde principe van EAUTARCIE’s ECOSAN, dat het belang accentueert van moleculaire bodemstructuren waarin stikstof en fosfor in de bodem voorkomen, wat van kapitaal belang is voor het behoud van een gezonde landbouwproductie op lange termijn. Wie blijft vasthouden aan de voorbijgestreefde begrippen van de N-P-K-landbouwvisie, getuigt van een gebrek aan inzicht in het belang van het bodemleven en van de symbiotische relaties tussen planten en bodemfauna (bodemorganismen). Een voorbeeld: door het bevloeien van de tuin met urine afkomstig van een droogtoilet met gescheiden urineafvoer « verbrandt » men de humus in de bodem en vervuilt men het milieu, net zoals dat het geval is met dierlijke aal.

Verschillen tussen het klassieke ECOSAN en EAUTARCIE's ECOSAN (SAINECO)

Het « Sustainable Sanitation Alliance » (SuSanA) is het uithangbord van het klassieke ECOSAN. Om de prioriteiten die zij stellen te begrijpen, ontleden we even hun definitie van duurzaam sanitair beheer:

« Het hoofddoel van een sanitair systeem is de bescherming en de bevordering van de menselijke gezondheid door het scheppen van gunstige voorwaarden voor een gezonde omgeving waarbinnen de cyclus van ziekmakende organismen onderbroken wordt. Een sanitair systeem is maar duurzaam als het niet alleen economisch haalbaar, sociaal aanvaardbaar, technisch en maatschappelijk toepasbaar is, maar ook het leefmilieu beschermt en de natuurlijke rijkdommen ontziet. »

Het « hoofddoel » is dus de bescherming van de gezondheid; de bescherming van het leefmilieu komt op de allerlaatste plaats. Men heeft het over « het doorbreken van de ziektecyclus ». Eén van de verschillen tussen dit standpunt en dat van EAUTARCIE’s ECOSAN is dat voor deze laatste het hoofddoel niet langer de bescherming van de gezondheid is, maar wel het weer inschakelen van menselijke en dierlijke mest in het humusvormingsproces in de bodem. Indien men van « de bescherming van de gezondheid » het hoofddoel maakt, dan dreigt de bescherming van de biosfeer uit de boot te vallen, terwijl omgekeerd de gezondheid de facto automatisch beschermd wordt bij het prioritair stellen van de bescherming van de biosfeer. In die zin is het begrip « ziektecyclus » betekenisloos, want ook hier moet men de prioriteiten omdraaien: men moet zich richten op het versterken van het immuunsysteem van de bevolking, omdat het probleem in de meeste gevallen ook daar ligt, in plaats van een strijd te proberen te voeren tegen zogenaamd pathogene micro-organismen.

Over beweringen als « 90% van onze ziekten krijgen we binnen door wat we drinken » kan precies hetzelfde gezegd worden. Deze opvattingen hebben voornamelijk bestaansrecht in ontwikkelingslanden waar de sanitaire toestand ondermaats is. Wat men echter niet goed lijkt te beseffen, is dat die toestand niet onvermijdelijk is, en dat het pad naar verbetering ervan niet noodzakelijk loopt via de door de klassieke ECOSAN aanbevolen technieken, zoals daar zijn: plaatsing van publieke watervoorzieningen, latrines, toiletten met aparte urine-opvang, riolering, zuiveringsstations, enz. Al deze technieken, en dan vooral waterleidingen en collectieve waterzuivering, voldoen zelfs niet aan de definitie van SuSanA die « economische leefbaarheid » aanbeveelt. Ze voldoen maar aan één vereiste: ze « passen in het bestaande institutionele plaatje ». Hier worden dus meteen de drijfveren voor de gemaakte keuzes blootgelegd: de voorgestelde technieken moeten aan de eisen van de geldende wetgeving voldoen. Jammer genoeg ziet men niet in dat de geldende wetgeving met betrekking tot water zowat overal ter wereld niet de belangen van het milieu dient, maar alleen die van de markt van watermultinationals. De lippendienst die door deze laatsten aan de bescherming van het leefmilieu wordt bewezen, is niet meer dan een voorwendsel om grote winsten te maken.

De povere hygiënische toestanden in arme landen kunnen met eenvoudige en goedkope middelen uit de wereld geholpen worden, zonder daar grote kapitalen te moeten voor mobiliseren. Van zodra men de zes principes van EAUTARCIE’s ECOSAN toepast, komt een echt duurzaam sanitair beheer binnen het bereik van zelfs de armste landen en bevolkingen, omdat de benodigde investeringen maar een fractie bedragen van diegene die door internationale waterexperts worden voorgesteld. Aan de retoriek van deze laatsten te horen, gaan we nog wel een tijdje moeten wachten vooraleer de bocht naar een duurzaam sanitair beheer zal worden genomen… De eerste beslissende stap in de nieuwe richting moet erin bestaan de principes van EAUTARCIE’s ECOSAN in de wetgeving te integreren, want de huidige wetgeving schuift technieken die de problemen aan de bron aanpakken aan de kant of verbiedt ze zelfs. Die wetgeving zou trouwens vereenvoudigd kunnen worden, door te verduidelijken dat « elk systeem voor de behandeling van afvalwater toegelaten is, zolang het voldoet aan de voorwaarden opgelegd in de eerste vijf principes van EAUTARCIE’s ECOSAN ».

Dat in de definitie van een duurzaam sanitair beheer volgens SuSanA, « de bescherming van het leefmilieu en van de natuurlijke rijkdommen » pas op de laatste plaats komt, is veelzeggend. Voor EAUTARCIE’s ECOSAN is het de eerste bekommernis: de prioriteiten worden dus omgedraaid. Een echt doeltreffende bescherming van de gezondheid en van het welzijn van de bevolking volgt daar gratis en automatisch uit. Een goede illustratie daarvan is het voorbeeld van een sanitair beheerssysteem in een Congolese stad (zie « Een Congolese experiment.

De filosofie achter EAUTARCIE's versie van ECOSAN

De antropocentrische filosofie

Zonder dat de aanhangers er zich ten volle van bewust zijn, is het klassieke ECOSAN een exponent van een antropocentrische filosofie waarin de mens, « de heerser van de schepping », zichzelf in het centrum van het universum plaatst en de maatstaf is van alles. Ook een sanitair systeem moet vóór alles ten dienste van het mentale en intellectuele gemak van de mens staan. De mens stelt « de vrijwaring van de gezondheid van de mens » als hoogste goed boven al de rest. Wanneer men deze ECOSAN toepast, dan is er weinig, of zelfs nauwelijks aandacht voor de gezondheid van ecosystemen die het leven van mensen en alle andere levende wezens mogelijk maken.

Het gaat hier niet om een intellectuele stelling, maar om een tastbaar gegeven. Eén van de duidelijkste uitingen van deze filosofie is de chemische landbouw , met zijn gebruik van synthetische meststoffen, pesticiden, en met zijn misprijzen voor het bodemleven. Maar er zijn nog vele andere voorbeelden, en meestal zijn we er met z’n allen goed van op de hoogte... Zo is het voor niemand een geheim dat de mens al een groot deel van de biosfeer heeft vernield, en daarmee gaat gepaard dat hij ook verantwoordelijk is voor het verdwijnen van duizenden levensvormen. Het officiële debat over de « biodiversiteit » beperkt zich tot holle retoriek en blijft zonder tastbaar resultaat, en dat komt voornamelijk omdat men koppig blijft vasthouden aan die antropocentrische filosofie. Wat nog meer verontrust, is het belang dat men toekent aan het economisch systeem of juister gezegd aan geld. Initiatieven als « De Blauwe Economie » worden aangezien als een economische oplossing waaraan voorrang gegeven dient te worden. Het is geen toeval dat een dergelijk concept zoveel succes heeft. Als de initiatieven in kwestie het milieu een beetje ontzien, dan is dat mooi meegenomen, maar het allerbelangrijkste blijft de economische rendabiliteit.

Het comfort geboden door wc’s, scheidingstoiletten, rioleringen en waterleidingen moet blijkbaar de psychische neiging van de mens om vast te houden aan zijn tradities en overtuigingen, en om « er sociaal bij te horen » bevredigen.

De biocentrische filosofie – of de Gaïa-hypothese

In de zienswijze van EAUTARCIE’s ECOSAN maakt de mens simpelweg deel uit van de biosfeer, zoals alle levensvormen die op onze planeet leven. De gorilla, het nijlpaard, de krokodil, de panda, de olifant, de tijger, de walvissen, de bijen en zelfs het zogenaamde « ongedierte » en alle andere levende wezens hebben recht op een levensruimte om aan hun noden te voldoen en om hun welzijn te verzekeren. Sommigen noemen deze benadering de « Gaïa-hypothese of de biogeochemische hypothese ». Persoonlijk zou ik deze simpelweg biocentrisch noemen, want het is het geheel aan levende wezens, het leven (bios) dat hier centraal staat.

Van hieruit valt te begrijpen dat de eerste doelstelling van EAUTARCIE’s ECOSAN niet « het vrijwaren van de gezondheid van de mens » is, maar van die van de hele biosfeer. Een gezonde biosfeer betekent immers per definitie ook een gezonde mens. Het herstellen van de schade aangericht door de antropocentrische benadering begint bij het afschaffen van het alles-in-het-rioolsysteem (het summum van antropocentrisme), en van het zuiveringsprincipe (ook als het met planten gebeurt!). Daarnaast moet men de koppeling herstellen tussen de behandeling van door de mens gebruikt water en de wereldwijde voedselproductie. Er is voor de mensheid en voor de hele planeet geen andere weg naar een leefbare en duurzame wereld.

Conclusie

De kernidee van EAUTARCIE is het blootleggen van de onderlinge samenhang tussen waterbeheer enerzijds, beheer van plantaardige en dierlijke biomassa anderzijds, en hun gezamenlijke invloed op de klimaatverandering. Dankzij het inzicht in die onderlinge verbondenheid, kan men vanaf nu een mondiaal programma voorstellen dat zowel de voedsel- als de waterproblemen van de mensheid in minder dan 50 jaar kan oplossen, door het herstel van beschadigde ecosystemen. Dit programma (dat veel minder kost dan de huidige oplossingen die bovendien enkel het probleem van drinkwater in de wereld aanpakken), zou in aanzienlijke mate de klimaatveranderingen kunnen vertragen, of zelfs kunnen doen keren, op voorwaarde dat een gelijkaardige stap gezet wordt ter vermindering van het energieverbruik.

Het concept van EAUTARCIE is één van de mogelijke formules voor een ecosanitair beheer, met deze bijzonderheid: in plaats van problemen te inventariseren, keren we terug naar hun oorsprong en stellen we doeltreffende, simpele en goedkope oplossingen voor. Een tweede bijzonderheid ervan is de holistische aanpak van het probleem, waarbij rekening gehouden wordt met de diverse vormen van impact op het leefmilieu. Kort samengevat integreert EAUTARCIE onze huishoudelijke activiteiten met betrekking tot water in de grote natuurlijke cycli, met name die van water, koolstof, stikstof en fosfor.

Lees verder op de pagina over de misvattingen binnen de wetenschappelijke wereld van de sanitaire techniek.

BOVEN

Deutsch English Español Français Italiano Magyar Nederlands